Loài cá kỳ lạ này được đánh giá là có số lượng ít hơn cả gấu trúc. Chúng sống Hố Quỷ, một nơi thuộc Thung lũng Chết ở Mỹ có khí hậu vô cùng khắc nghiệt.
Trước đây, gấu trúc đã được đưa vào danh sách các loài có nguy cơ tuyệt chủng. Tuy nhiên, nhờ nỗ lực của các nhà bảo tồn, mới đây, số lượng gấu trúc ngoài tự nhiên đã đạt hơn 1800 con đang sống ngoài tự nhiên. Ít ai biết rằng, trên thế giới còn có 1 loại cá còn quý hơn cả gấu trúc bởi số lượng của chúng hiện chỉ có gần 200 con. Đó là loại cá gì?
Nơi sinh sống đặc biệt
Tại một nơi được gọi là Hố Quỷ thuộc một khu biệt lập của Vườn Quốc gia Thung lũng Chết nằm ở giữa 2 bang California và Nevada của Mỹ. Theo Wikipedia, Hố Quỷ là một hồ bơi địa nhiệt trong một hang động đá vôi ở Sa mạc Amargosa ở Thung lũng Amargosa của Nevada, phía đông trên Dãy Amargosa và Dãy núi Tang lễ từ Thung lũng Chết. Nó ở độ cao 730 m trên mực nước biển và nước có nhiệt độ không đổi là 33 độ C.
Diện tích bề mặt của Hố Quỷ dài khoảng 22 m x rộng 3,5 m. Sâu khoảng 0,3 m ở một đầu của Hố Quỷ là một thềm đá nhỏ 3,5 x 5 m. Oxy hòa tan của nước có độ sâu từ 2,5–3,0 ppm lên đến khoảng 22 m, mặc dù thềm nông có thể có mức oxy hòa tan cao tới 6,0–7,0 ppm vào tháng 6 và tháng 7.
Bên trong Hố Quỷ có 1 quần thể cá sinh sống, chúng được gọi là cá nhộng lỗ quỷ. Cá nhộng lỗ quỷ hay còn gọi là cá nhộng quỷ được tìm thấy lần đầu vào năm 1930 bởi nhà ngư học người Mỹ tên là Joseph H. Wales. Chúng có quan hệ gần với cá nhộng Amargosa và cá nhộng Salt Creek.
Cá nhộng lỗ quỷ là một loài cá nhỏ, có chiều dài tối đa là 30 mm. Chúng có màu sắc khác nhau tùy theo độ tuổi và giới tính. Cụ thể, con đực có màu xanh sáng và con cái có màu vàng sáng. Các mép của tất cả các vây có màu đen, và lưng có màu vàng ánh kim. Ánh kim đặc biệt rõ rệt trên bầu mắt (nắp mang) có ánh tím ở mặt sau của chúng. Tròng mắt có màu xanh lam và cũng có ánh kim.
Con cái và con non có màu vàng hơn con đực. Con cái có lưng màu nâu vàng, rìa của vâyngực và vây đuôi có màu vàng, không phải màu đen. Tuy nhiên, vây lưng có viền đen giống các con đực. Não của con cái có màu xanh lá cây kim loại, và mắt của chúng có màu xanh kim loại. Con non có màu tổng thể giống như con cái, mặc dù chúng có một thanh dọc mờ ở hai bên. Loài cá này không có vây bụng. Vây lưng của nó có mười hai tia, trong khi mỗi vây ngực có mười bảy tia. Vây đuôi có dạng lồi và có hai mươi tám tia, cong ra ngoài ở rìa. Dãy bên của nó (số lượng vảy từ đầu sau của đỉnh đến đầu đuôi) là 27 vảy. Các vảy có hình răng cưa , hoặc có răng, ở rìa ngoài.
Chế độ ăn của cá nhộng quỷ thay đổi quanh năm, thức ăn của chúng là các loài bọ cánh cứng, ốc sên, tảo và động vật giáp xác nước ngọt. Việc tiêu thụ các nguồn thực phẩm khác nhau thay đổi theo mùa, mặc dù các chất dạng hạt vô cơ có tần suất xuất hiện cao trong dạ dày của chúng. Các nhà khoa học cho rằng các chất dạng hạt vô cơ được cho là bị tiêu thụ ngẫu nhiên cũng như là kết quả của chiến lược kiếm ăn của cá là ăn ở tầng đáy và thức ăn trên bề mặt.
Chúng sinh sản quanh năm, thường là vào mùa xuân và thu. Thời điểm sinh sản đạt đỉnh cao là từ giữa tháng 2 đến giữa tháng 5. Những con cá nhộng quỷ cái có khả năng sinh sản rất thấp. Con cái chỉ có thể tạo ra bốn hoặc năm buồng trứng trưởng thành vào mỗi mùa sinh sản. Buồng trứng trưởng thành chiếm 10-20% tổng số buồng trứng được tạo ra.
Trong mỗi lần đẻ trứng, một con cái trưởng thành chỉ đẻ một quả trứng duy nhất, chúng chỉ chấp nhận cho 1 con đực bơi cạnh mình. Sau khi nó đẻ trứng, con đực sẽ thụ tinh ngay lập tức. Trứng của cá nhộng quỷ có đường kính chỉ 1 mm. Trứng cũng có tỷ lệ sống sót rất thấp. Cá nhộng quỷ có thể sống từ 10 – 14 tháng. Chúng thường bị bọ lặn Neoclypeodytes cinctellus ăn thịt. Bọ lặn ăn trứng và con non của nó. Bọ lặn mới chỉ trở thành một phần của hệ sinh thái và được ghi nhận lần đầu tiên tại Hố Quỷ vào năm 1999 hoặc 2000.
Hố Quỷ có độ sâu hơn 130 m và cá nhộng quỷ sống ở độ sâu 24 m. Theo nghiên cứu của các nhà khoa học, cá nhộng quỷ đã sống trong Hố Quỷ từ khoảng 60.000 năm trước. Có thông tin cho rằng, Hố Quỷ được hình thành cách đây 500.000 năm. Về nguyên nhân hình thành Hố Quỷ, các chuyên gia phỏng đoán là do động đất. Còn về việc làm thế nào mà cá nhộng quỷ xâm chiếm Hố Quỷ thì các nhà khoa học đưa ra giả thuyết là chúng đến qua vùng nước dưới lòng đất.
Đứng trước nguy cơ tuyệt chủng
Từ cuối năm 1940, nhà thủy học Carl Leavitt Hubbs đã bắt đầu vận động bảo vệ pháp lý cho loài cá nhộng ở Hố Quỷ. Năm 1967, cá nhộng lỗ quỷ chính thức được liệt kê thành loài có nguy cơ tuyệt chủng. Nó đã trở thành một những loài đầu tiên được bảo vệ theo Đạo luật về các loài có nguy cơ tuyệt chủng.
Nguyên nhân là do một lượng lớn giếng được khoan ở khu vực gần Hố Quỷ. Việc này đã khiến cho số lượng của cá nhộng lỗ quỷ bị giảm mạnh vào những năm 1970 do nước ngầm trong Hố Quỷ bị rút nhanh chóng và khả năng sinh sản của chúng bị hạn chế. Sau khi lượng nước ngầm tăng lên, số lượng cá thể đã phục hồi trở lại nhưng lại đột ngột bị giảm vào năm 1995. Nguyên nhân của đợt suy giảm thứ 2 này được các nhà khoa học xác nhận là do việc giao phối cận huyết, quần thể tảo và vi sinh vật bị thay đổi hoặc do sự thay đổi của trầm tích.
Bên cạnh các mối đe dọa gián tiếp về việc cạn kiệt nguồn nước ngầm, hành động của con người cũng có thể ảnh hưởng đến cá nhộng theo những cách khác. Ví dụ như một trận lũ quét năm 2004 đã cuốn thiết bị theo dõi khoa học vào Hố Quỷ, gây ra cái chết của ước tính khoảng 80 con cá nhộng quỷ. Tính đến năm 2014, cá nhộng lỗ quỷ được IUCN (Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế) đánh giá là loài cực kỳ nguy cấp. Ở bang Nevada, cá nhộng lỗ quỷ được coi là loài được bảo vệ có nguy cơ tuyệt chủng.
Vào tháng 4 năm 2016, ba người đàn ông say rượu đã đột nhập vào khu vực được bảo vệ của Hố Quỷ, phá hủy các thiết bị khoa học và lội lên thềm cạn, đập vỡ trứng và ấu trùng của cá nhộng, cũng như nôn xuống nước. Việc này đã khiến cho số lượng cá nhộng quỷ chỉ còn 37 con. Sau khi hành vi phá hoại diễn ra, Sở Công viên Quốc gia Hoa Kỳ đã bổ sung thêm dây thép gai lên hàng rào đã được dựng lên trước đó và lắp thêm camera theo dõi.
Từ khủng hoảng tới hy vọng
Ngoài ra, các nhà khoa học còn cho biết thêm, các trận động đất Guerrero – Oaxaca năm 2012, trận động đất ở Vịnh Alaska vào năm 2018 và trận động đất Ridgecrest năm 2019 đã gây ra sóng địa chấn ở Hố Quỷ, có thể dẫn đến sự gián đoạn sinh sản của những con cá nhộng quỷ.
Các nhà khoa học Mỹ đã nỗ lực hết sức để bảo tồn cá nhộng lỗ quỷ. Họ đã di chuyển chúng đến các nơi khác an toàn hơn nhưng hầu hết đều thất bại. Vào đầu năm 2010, họ đã tạo ra 1 bản sao của tương tự với Hố Quỷ để bảo tồn loài cá này tại Cơ sở bảo tồn cá Ash Meadows (AMFCF).
Hàng triệu đô la đã được chi để bảo tồn loài cá nhộng lỗ quỷ, ước tính đã tiêu tốn tới 4,5 triệu USD (hơn 90 tỷ VND). Và việc này đã gây ra một cuộc tranh cãi lớn do chi phí bỏ ra quá lớn. Rất may, nỗ lực của các nhà khoa học đã được đền đáp, tính tới tháng 4 năm 2022, số lượng cá nhộng lỗ quỷ tại Hố Quỷ đã tăng lên tới 175 cá thể.